Duurzaamheid, milieu en energietransitie

Beleidsverantwoording per activiteit

 
Energietransitie
De energietransitie in Den Haag is een enorme opgave. Bronnen, infrastructuur, opslag en gebouwen moeten worden aangepast en gerealiseerd. De totale investering voor de energietransitie in de stad kost heel veel geld. Daarnaast zijn en komen er steeds meer middelen beschikbaar van het Rijk en van de Europese Unie. De gemeente kiest voor ondersteunende, faciliterende en regisserende rollen, passend bij de gevraagde situatie om de energietransitie op stoom te houden.
De gemeente wil de overstap maken naar schone energie en een gezonde leefomgeving. We doen dit via vier thema’s; energietransitie, leefomgeving, duurzame mobiliteit en grondstoffen. In 2023 is gewerkt aan de werkagenda’s, deze bieden inzicht in het beleid, de instrumenten en de acties. De werkagenda energietransitie is als eerste afgerond (RIS 317122).
De activiteiten en beoogde resultaten in het kader van de energietransitie in 2023 worden nader toegelicht in de voortgangsrapportage van de werkagenda energietransitie. In die rapportage wordt verslag gedaan over de voortgang en opbrengsten van het beleid uit de Werkagenda Energietransitie (RIS 317122).

Reserve Duurzaamheid en Energietransitie (Enecomiddelen)
Met het raadsvoorstel Toekennen verkoopopbrengst Eneco (RIS 305669) is besloten € 184,1 mln. hiervoor te reserveren. In het raadsvoorstel Bestedingsplan Enecomiddelen duurzaamheid en energietransitie (RIS 306372) staan hiervoor verschillende programmalijnen. Van de totale € 184,1 mln. is € 86,4 mln. gerealiseerd en resteert € 97,7 mln. voor 2024 en verder in de Reserve duurzaamheid en energietransitie. Vanuit de activiteit Energietransitie is in 2023 per saldo circa € 10,4 mln. uitgegeven vanuit de Reserve duurzaamheid en energietransitie.

Het grootste deel van de reserve is besteed aan de verschillende regelingen en aanpakken voor het verduurzamen van woningen en de MKB-aanpak. Daarnaast zijn kosten gemaakt voor de voorbereidingen voor concessies, het opstellen van warmteplannen om nieuwbouwwoningen aan te sluiten op nieuwe warmtenetten en de voorbereidingen voor het realiseren van lokale warmtebronnen (bijv. geothermie).

WarmtelinQ  
Gasunie heeft van het ministerie van EZK de opdracht gekregen in de provincie Zuid-Holland een hoofdtransportleiding voor warmte aan te leggen. Via deze leiding kan restwarmte uit de Rotterdamse haven en hernieuwbare warmte uit andere bronnen worden aangeboden aan lokale stadsverwarmingsnetten. In Den Haag loopt het tracé van de warmtetransportleiding vanaf de Middachtenweg naar het eindpunt, de Uniper Stadscentrale aan het De Constant Rebecqueplein. De gemeente begeleidt de aanleg. In 2023 zijn de benodigde vergunningen verleend. Het provinciaal inpassingsplan (PIP) is onherroepelijk geworden. Vanaf de zomer 2023 werkt Gasunie aan de boringen in Moerweg - De la Reyweg, Delftselaan en Middachtenweg-Moerweg. 

Verduurzaming van woningen
Veel mensen in de stad zijn in 2023, ook met hulp van de gemeente, aan de slag gegaan met het isoleren en verbeteren van hun woning. Voor meer comfort, minder energieverbruik en daarmee ook beperking van de energierekening.  

Het energielabel blijkt niet meer de beste manier om resultaten te monitoren. Vanwege de landelijke systematiek voor het vaststellen van energielabels, is er een onzekerheid over de actualiteit van de energielabels. Een deel van de energielabels is niet aangepast na woningverbetering en een deel is nooit vastgesteld en heeft een indicatief label. De onzekerheid is groter geworden sinds de invoering van een nieuwe systematiek die het vaststellen van energielabels fors duurder heeft gemaakt. Binnen het EFG-programma werken we daarom aan een nieuw monitoringssysteem om de voortgang van het isoleren en verbeteren van de woningen te monitoren.
Een eerste aanzet hierover is beschreven in de commissiebrief Actieprogramma opknappen en isoleren (EFG-aanpak en stadsrenovatie): vervolg van de uitvoering en inzet Rijksmiddelen (RIS 316094). In 2024 komt het college nader terug op invulling van de monitoring. In de voortgangsrapportage van de werkagenda energietransitie worden de resultaten van de nieuwe monitor gepresenteerd.   

Hieronder is een aantal resultaten verder uitgewerkt in cijfers:

• Den Haag heeft als streven 10.000 woningen jaarlijks een isolatiestap te laten maken. 7.000 woningen voor 2023 en dan oplopend. Om het aantal isolatiestappen te meten is een model door een extern bureau opgesteld op basis van de energielabels, rijkssubsidie voor isolatie en referentiewoningen. Voor 2023 komen uit dat model 9.000 woningen naar voren waar een isolatiestap is gezet. Een isolatiestap is een maatregel in een woning die leidt tot minder energieverbruik, vooral vanwege een beter geïsoleerd onderdeel van de buitenkant van die woning (dak, vloer, gevel, glas).  
• Voor 2023 komen daar 9.257 woningen uit die een isolatiestap hebben gemaakt. 7.257 woningen maken een sprong op basis van alleen energielabel en 2.000 woningen die een sprong maken op basis van RVO subsidie

• In 2023 zijn er 11.417 contactmomenten tussen bewoners en gemeente geweest over verduurzaming, woningonderhoud, energiebesparen en veilig en gezond wonen. Hiervoor zijn verschillende manieren om de dienstverlening te bereiken, zoals telefoon en mail, maar ook de fysieke Hou van je Huis locaties in de stad. In 2023 zijn er twee nieuwe Hou van je Huis locaties geopend: op de Leyweg en in Mariahoeve.
• We zien een stijging in het aantal VvE's dat contact zocht met de VvE-balie in 2023. Van januari tot en met eind november 2023 zijn er 3.647 verschillende VvE's geweest die de VvE-balie hebben benaderd. Dit is een stijging van bijna 20% t.o.v. 2022.
• In 2023 zijn ca 5.500 vragen verwerkt door de (ver)huuradviseurs. Huurders en verhuurders kunnen bij hen terecht voor advies en informatie en worden waar nodig doorverwezen naar het Huurteam, de Haagse Pandbrigade of extern met de GGD en het Juridisch Loket.  
• In 2023 zijn er 569 energiescans aangevraagd. Woningeigenaren hebben hiermee inzicht in de verduurzamingsmaatregelen die ze nog kunnen nemen. Dit zijn kleine VvE's en grondgebonden woningeigenaren. Voor grotere VvE's is er 69 keer een Energie Maatwerk Adviestraject aangevraagd. In totaal hebben 219 kleine VvE’s (maximaal 7 appartementen) een Meerjaren Duurzaam Onderhoudsplan (MDOP) op laten stellen.

In 2023 is succesvol een aanvraag gedaan voor budget vanuit het Nationaal Isolatieprogramma (NIP). € 5,4 mln. is binnengehaald, wat het college in 2024 t/m 2026 kan besteden aan het isoleren van woningen met voorrang voor slecht geïsoleerde woningen (vooral EFG-energielabels).Via projecten zoals  de (direct)bespaaractie,  het bespaarteam, de isolatiebrigade en de duurzame cadeaukaart zijn 6.927 huishoudens in een huurwoning en 1.137 huishoudens in een koopwoning in 2023 geholpen met kleinere en grotere maatregelen energiebesparing. Dit is deels via het convenant met de corporaties uitgevoerd.

Duurzame Daken
In 2023 is de Haagse Daken Aanpak gelanceerd. Met de campagne “Uit je Dak” heeft het Daken Programma het (multifunctioneel) benutten van de Haagse daken op de kaart gezet. Drie weken lang werden door de hele stad evenementen georganiseerd waarbij het gebruik van het dak centraal stond. Het resultaat is een groeiend bewustzijn in de stad over de kansen die het dak biedt bij klimaatadaptatie, energietransitie, biodiversiteit, leefbaarheid, en het beter benutten van ruimte.

In 2023 is het dakenprogramma verder bestendigd via verschillende trajecten per doelgroep, namelijk VvE’s, maatschappelijk vastgoed, woningcorporaties en bedrijven. Inspiratie, ondersteuning en ontzorging zijn steeds belangrijkre pijlers. Een uitgebreide communicatiestrategie focust op motivatie en bewustwording (in en extern). Met als doel dat in 2030 50% van de Haagse daken toegankelijker geel (zonnepanelen) en dieper blauw-groen (waterberging en natuurdaken) kleuren (RIS 316092).  

Afgelopen jaar is geïnvesteerd in de samenwerking met andere beleidsterreinen binnen de gemeente en zijn de eerste stappen richting een gebiedsaanpak gezet. Daarnaast is er een veel beter inzicht gekomen in het Haagse daklandschap en de mogelijkheden, door de ontwikkeling van het Datalab daken.

De samenwerking met de energiecoöperaties is sterk verbeterd en inmiddels zijn 10 nieuwe daken van gemeentelijk vastgoed bovenop de reeds gerealiseerde projecten nader onderzocht. Naar verwachting zullen die begin 2024 gegund worden aan de energiecoöperaties.

Specifiek in relatie tot de energietransitie zijn in 2023 resultaten geboekt met zonnepanelen bij -grotere- VvE’s, een samenwerking tussen energiecoöperaties en gemeente, is er een begin gemaakt met een plan voor het realiseren van zonnedaken op 9 scholen en 5 religieuze instellingen, zonnedaken in de wijk Mariahoeve, en het faciliteren van zon op daken van woningbouwcorporaties. De gemeente heeft 107 bedrijven op weg geholpen met behulp van een specifiek stappenplan met geïntegreerde dakscan.

Verduurzaming van gemeentelijk vastgoed
In het coalitieakkoord van 2023 – 2026 wordt vastgehouden aan de ambitie om klimaatneutraal te zijn in 2030. Op die manier zet de gemeente Den Haag maximaal in op de uitvoering van klimaatbeleid en duurzaamheidsmaatregelen. Dit betekent dat de verduurzaming van het gemeentelijk vastgoed wordt geïntensiveerd om voldoende hieraan aan bij te dragen. In 2023 is in totaal aan 34 panden gewerkt. Voorbeelden zijn het Filmhuis en het Theater aan het Spui die zijn voorzien van warmtepompen op een WKO, de installaties van Sportcomplex “De Blinkerd” die zijn vernieuwd ter voorbereiding van de diathermie, waarbij het zwemwater verwarmd zal worden met behulp van rioolwater, het volledig duurzame wijkcentrum Morgenstond is opgeleverd en de vele panden waarop zonnepanelen zijn bijgekomen.

Resultaten aanpak energiearmoede
In het kader van de aanpak energiearmoede 6.927 huishoudens in een huurwoning en 1.137 huishoudens in een koopwoning zijn in 2023 geholpen met kleinere en grotere maatregelen energiebesparing. Dit is deels via het convenant met de corporaties uitgevoerd. En via projecten als het bespaarteam, isolatiebrigade en de duurzame cadeaukaart.

Verduurzaming en aanleg van energiebronnen, -netten en -opslag
In 2023 is gewerkt aan de voorbereiding van een aanbesteding van concessies voor warmtenetten in delen van Den Haag. Dit om de ontwikkeling van lokale duurzame warmtebronnen als geothermie en aquathermie op het De Constant Rebecqueplein mogelijk te maken naast WarmtelinQ. Uit de resultaten van de verdiepende business case heeft het college geconcludeerd dat het succesvol uitgeven van concessies voor grootschalige uitbreiding van warmtenetten onder de huidige omstandigheden en marktordening niet haalbaar is. Dit komt hoofdzakelijk door externe redenen zoals de onzekerheid van nieuwe wetgeving en de financiering (RIS 317250).

In september is, voor de Binckhorst, de aanbesteding van de warmteconcessie Trekvliet-Maanweg afgerond en de concessie gegund (RIS 316584) aan de combinatie Essent-Heijmans, die voor het warmtesysteem in het gebied een nieuwe entiteit Trekvliet Energie B.V. heeft opgericht. Zij heeft hiermee het exclusieve recht gekregen om alle nieuwbouw in het gebied, en onder voorwaarden bestaande bouw, te voorzien van duurzame warmte. Het warmteplan voor Trekvliet-Maanweg is in september 2023 geactualiseerd en in werking getreden (RIS 316585) zodat deze zo goed mogelijk aansluit bij de concessieovereenkomst en huidige bouwopgave voor dit gebied.

Voor het CID wordt een bodemenergieplan opgesteld voor het gebied Omgeving Den Haag CS, waarbinnen Policy Campus valt. Dit bodemenergieplan komt in de plaats van de eerdere aparte bodemenergieplannen voor Policy Campus, Laan van NOI en SoZa. Voor de SoZa-locatie is geen regie nodig op toepassen van bodemenergie, omdat het niet in de nabijheid van andere ontwikkelingen ligt. De SoZa-locatie valt daarom buiten het bodemenergieplan Omgeving Den Haag CS.

In het proeftuingebied in Zuidwest zijn de eerste woningen van Hof Wonen in de Oorden aangesloten op het warmtenet. Door Staedion/Heijmans is een warmteleverancier geselecteerd voor de eerste complexen in de Zichten (Fase 1). Deze nieuwbouwcomplexen worden met Warmte Koude Opslag (WKO) en een luchtwarmtepomp van warmte voorzien. Dit warmtesysteem is ook voorzien voor de nieuwbouw in de andere twee deelgebieden, de Dreven en Gaarden. De komende periode wordt systeem verder uitgewerkt.

In de Vruchtenbuurt is door afwegingen m.b.t. de drinkwaterproductie bij Dunea, een beoogde lokale bron voor het warmtenet in de vruchtenbuurt weggevallen. Medio 2023 zijn onderzoeken gedaan naar alternatieve bronnen en organisatiestructuren. De coöperatie heeft inmiddels keuzes gemaakt m.b.t. de organisatie en de beoogde rol die zij willen innemen bij het opzetten van een warmtegemeenschap.

In december zijn drie uitvoeringsplannen Energieplannen vastgesteld door het college en ter informatie aan de raad gestuurd (RIS 317438). Het gaat om Bouwlust en een deel van Morgenstond-West in Zuidwest, Mariahoeve en Binckhorst: Trekvlietmaanweg. Deze uitvoeringsplannen zijn een verdieping op de Transitievisie Warmte en hebben als doel om duidelijkheid en handelingsperspectief te schetsen voor deze wijken. In de uitvoeringsplannen is veel aandacht voor burgerparticipatie bij de realisatie van de energietransitie.

In samenwerking met bewoners hebben we onderzoeksvragen en een programma van eisen opgesteld ten behoeve van verder onderzoek naar het vergroten van het handelingsperspectief voor bewoners(initiatieven) en het verbeteren van het producten- en dienstenaanbod voor de stad. Er zijn tien bewonersinitiatieven aan de slag met de uitvoering van hun project in de Energie uit de wijk challenge. Er zijn vijf klimaatdeals bewonersinitiatieven Energietransitie tot stand gekomen. Er zijn vijf kennissessies met bewoners(initiatieven) georganiseerd en er is op diverse terreinen ondersteuning geboden aan bewoners(initiatieven) bij het uitvoeren van hun projecten met betrekking op de overgang naar schone energie.   

Verduurzaming van de openbare ruimte  
Energietransitie heeft ook impact op de openbare ruimte. In de openbare ruimte concentreert zich de investeringsimpuls eerst op de openbare verlichting en aanleg van walstroom voor de scheepvaart in de haven van Scheveningen. Voor openbare verlichting is eerder € 12 mln. toegevoegd aan de reserve Verduurzaming Openbare Verlichting (RIS 309080) en de realisatie vindt plaats op programma Buitenruimte. Door aanleg van walstroom kan energieverbruik worden verduurzaamd en uitstoot worden verminderd. De voorbereiding van de uitbreiding van de walstroom in de Derde Haven is in 2023 gestart. In de Tweede Haven worden werkzaamheden uitgevoerd om de walstroominstallaties te onderhouden en upgraden.  

Verduurzaming MKB

Ook in 2023 heeft de gemeente een aantal initiatieven doorgezet om bedrijven te ondersteunen bij de verduurzaming van hun pand of hun bedrijfsvoering. Voor wat betreft de informatievoorziening is de website Uw bedrijf verduurzamen - Duurzame stad Den Haag het belangrijkste kanaal. In 2023 hebben 37 ondernemingen uit de horeca- of detailhandel een energiescan afgenomen, waarbij de ondernemers advies krijgen met welke maatregelen ze kunnen besparen op hun energieverbruik.  De gemeente heeft aan 24 middelgrote ondernemingen een gratis Milieubarometer startabonnement verstrekt. Via de Milieubarometer krijgen ondernemers inzicht in hun energie- en waterverbruik waardoor ze goed inzicht hebben in hun besparingspotentieel. Vanuit Solarcity/Dakenprogramma zijn ca.100 dakscans voor zonnepanelen uitgevoerd. Deze dienstverlening is sinds najaar ’23 voortgezet onder het Dakenprogramma. In 2023 zijn 24 horecaondernemers door de gemeente geholpen bij de aanschaf van warmtekussens (inkoopkorting). Verder is de gemeente doorgegaan met het aanjagen van duurzaamheidskringen, waarbij ondernemers in verschillende sectoren (hotels, zorg, culturele instellingen) kennis uitwisselen en concrete stappen zetten met energie te besparen. In 2023 is de duurzaamheidskring levensbeschouwelijke en religieuze instellingen opnieuw opgestart.
Nieuwe sinds 2023 is de subsidieregeling isolatie bedrijfspanden, waarmee eigenaren en huurders van bedrijfspanden uit Den Haag subsidie kunnen ontvangen voor isolatiemaatregelen. Hiervoor zijn tot op heden 9 aanvragen gehonoreerd. Eind 2023 is de aanvraagprocedure versimpeld voor ondernemers en is het maximale subsidiabele bedrag verhoogd, waardoor er naar verwachting meer gebruik van wordt gemaakt. De gemeente bekijkt doorlopende welke eventuele aanvullende maatregelen mogelijk zijn om ondernemers verder te stimuleren te verduurzamen. 

Wetgeving

In het Klimaatakkoord is afgesproken dat gemeenten regie hebben op de warmtetransitie. Hiervoor komt nieuwe wet- en regelgeving. De gemeente heeft in 2023, via de G4 en de VNG, input geleverd op onder andere de Wet collectieve warmte, de Wet gemeentelijk instrumenten warmtetransitie en de Omgevingswet.

Duurzaamheid

Circulaire economie  
In 2023 is er een werkagenda voor Circulaire Economie in 2024-2026 opgesteld. Hierin is een duidelijke focus aangebracht, met betrekking tot onder andere circulair bouwen, restafval, maakindustrie en circulair inkopen. De kern van het Haagse grondstoffenplan (RIS 310285) is dat afval waarde heeft als secundaire grondstof. Hiervoor is in 2023 een onderzoek gestart naar de mogelijke verwaardig van de Haagse restafvalstromen. We maken het makkelijker om afval te scheiden en betere kwaliteit afval te hebben om te verwerken.  

Projecten bevinden zich zoveel als mogelijk hoog op de zogeheten circulariteitsladder: het voorkomen van het gebruik van grondstoffen, het voorkomen van het ontstaan van afval en het verlengen van de levensduur van producten. Om dit te bewerkstelligen is het project Spullenbak in gang gezet en is gewerkt aan het opstellen van een businesscase voor een circulair ambachtscentrum. Er is een start gemaakt om bestaande Haagse bedrijven te helpen om hun product en proces circulair te ontwerpen en in te richten door als pilot 5 maakbedrijven hun proces door te laten lichten. Via het kansen voor West programma zijn twee Haagse circulaire ondernemers (financieel) geholpen, te weten Yespers en I-DID. De bedrijven I-DID en Yespers, beide gevestigd in The New Farm in Den Haag, gaan de komende jaren aan de slag met het recyclen van textiel via een innovatieve productielijn en het opzetten van een circulaire fruitverwerkingsfabriek. Beide projecten dragen niet alleen bij aan een duurzame economie, maar zorgen ook voor nieuwe banen in Den Haag. Met hulp van (eerste) middelen vanuit het programma Kansen voor West staat de tender uit voor de oprichting van een social impact fonds. Met dit fonds kunnen sociaal ondernemers ondersteund worden in hun financieringsbehoefte en op die manier (sneller) starten of groeien. Sociaal ondernemers bieden vernieuwende oplossingen op de meest uitdagende vraagstukken van de stad op thema’s zoals werk, armoede en schulden, circulariteit etc. De gemeente heeft via het Social Impact lab en Impact city programma actief startups geworven die bij de Haagse aanpak passen en specifieke grondstoffen om gaan zetten naar nieuwe producten.  

Verduurzamen eigen organisatie
We zijn bezig t met de verduurzaming van de eigen organisatie. Vanwege onvoldoende capaciteit is het ons niet gelukt om de certificering voor de CO2-Prestatieladder op niveau 3 af te ronden. Naar verwachting zal de certificering voor niveau 3 medio 2024 afgerond worden. Verder is in 2023 aan het Actieplan Maatschappelijk Verantwoord Opdrachtgeven en Inkopen gewerkt dat dient ter vervanging van het huidige Actieplan Maatschappelijk Verantwoord Inkopen (RIS 305068). De eisen voor duurzaam inkopen zijn hierdoor flink aangescherpt en de uitvoer zal hiermee consequenter ter hand worden genomen, met name door het interne opdrachtgeverschap te versterken. Het actieplan wordt leidend voor alle gemeentelijke inkoopopdrachten. Het gaat om opgaven op het gebied van minder vervuiling, schone lucht, vergroening, betaalbare en duurzame energie, meer werkgelegenheid, diversiteit op de werkvloer en betere arbeidsomstandigheden. 

Belangrijke stappen:

• Er valt een mooie groei te zien in elektrische dienstvoertuigen, zo had de gemeente begin 2023 232 elektrische voertuigen. Eind 2023 was dit gestegen naar 340 elektrische voertuigen. Er zijn in 2023 in het totaal 155 nieuwe elektrische voertuigen aangeschaft, waarbij het ook soms gaat om vervangingen van elektrisch naar elektrisch. Onder deze 155 nieuwe elektrische voertuigen vallen verschillende categorieën, van scooters, tot veegmachines.
• Den Haag heeft de afgelopen jaren belangrijke stappen gezet. Zo is de interieurbeplanting van 27 kantoorpanden van de gemeente circulair, wat betekent dat er zo min mogelijk nieuw wordt gekocht of weggegooid. Kapotte spullen worden gerepareerd. Dat geldt ook voor kantoormeubilair. 
• Natuursteen, dat op pleinen, bruggen, boulevards en kademuren in de stad te vinden is, wordt ingekocht met aandacht voor de arbeidsomstandigheden van de mensen die betrokken zijn bij het winnen of verwerken ervan. 
• Onlangs is het contract voor glas- en gevelreiniging van 80 gemeentelijke kantoorpanden vernieuwd, waarbij mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt aan werk- of een stageplek worden geholpen. 
• Het gemeentelijke jaren zestig pand aan de Fruitweg is gerenoveerd en zal binnenkort volledig energieneutraal zijn, dankzij windturbines op het dak, driedubbel glas en het behoud van historische elementen. 

Klimaatadaptieve stad  
Ook in 2023 hebben we Den Haag weer robuuster gemaakt tegen weersextremen, zoals hevige neerslag, hitte en droogte. Daarvoor is gebruik gemaakt van de onderzoeken naar de kwetsbaarheid van de stad voor hitte-, droogte- en wateroverlast. Samen met het Rijk en Hoogheemraadschap van Delfland is verkend wat de kaders zijn voor het opstellen van een ruimtelijke strategie die Den Haag nodig heeft voor de stijgende zeespiegel.

Bij veel fysieke werkzaamheden in de stad heeft de gemeente het goede voorbeeld gegeven door klimaatadaptieve maatregelen direct mee te nemen in het werk. Zo zijn bijvoorbeeld wadibanden toegepast bij de herinrichting van de Hildo Kroplaan en Gerrit van der Veenlaan. Om het riool in Kraayenstein te ontlasten zijn uitstroombanden en open verharding in parkeervakken toegepast. Met het toevoegen van bomen wordt extra schaduw toegevoegd. Op het Kaapse plein is dat met een schaduwdoek gedaan. Bij de vergroeningsstudies worden klimaatscans gemaakt om inzicht te krijgen in kwetsbare plekken. Daar kan dan met vergroening op ingespeeld worden. De impulsmiddelen van het Rijk zijn toegewezen aan projecten tot eind 2027. In 2023 zijn deze middelen ingezet in het project Keizerstraat. Het betreft watergerichte maatregelen, zoals aanleg van een infiltratiesysteem. Er zijn voorbereidingen getroffen om rond de route van de WarmtelinQ tijdens en na de aanleg direct klimaatadaptieve maatregelen te treffen. De eerder uitgevoerde studies door de Universiteit Wageningen en de Hogeschool van Amsterdam zijn gebruikt bij het ontwerpen van een upgrade van het wijkpark Transvaal.

Met samenwerkingstafels klimaatadaptatie heeft de gemeente actief de samenwerking met de stad opgezocht. Zo hebben de vastgoedeigenaren in het centrum rondom de Grote Marktstraat de handen ineengeslagen om in dit gebied een daklandschap met multifunctionele daken stapsgewijs in te gaan richten en zijn hier de eerste delen van gerealiseerd. Een vergelijkbare samenwerking is opgestart met de woningbouwcorporaties. Een eerste gebied waarnaar gekeken wordt, is de Huygensparkbuurt. In 2023 zijn wederom verschillende binnentuinen van corporatiecomplexen vergroend. Met zeventien onderwijsinstellingen zijn gesprekken gevoerd over vergroeningsmogelijkheden en op tien plekken zijn maatregelen getroffen variërend van geveltuintjes, onttegelen en een heel groen/blauwe schoolplein zoals bij de Rosa basisschool. Duurzaam Den Haag en de gemeente hebben hierin samengewerkt. Voor het Rijswijkseplein is een vergroeningsontwerp gemaakt. Er is samengewerkt met universiteiten om Europese subsidies aan te vragen. Bijvoorbeeld voor extra maatregelen en participatie rond klimaatadaptatie bij de herinrichting van de Van Musschenbroekstraat. Helaas zijn deze aanvragen niet gehonoreerd.

Bewoners van Den Haag zijn via operatie steenbreek, het programma dakenjacht en de subsidieregeling klimaatadaptieve maatregelen gestimuleerd om groene daken aan te leggen, in hun tuinen stenen te vervangen door groen en hemelwater-bufferende voorzieningen te treffen. In totaal is 4.339 m2 groen dak aangelegd en zijn er 210.000 tegels vervangen door groen. Helaas is het niet gelukt om na 2021 en 2022 ook in 2023 het NK Tegelwippen te winnen, maar hebben bewoners een record behaald sinds start Steenbreek in 2015. De subsidieregeling is in 2023 voor het eerst gebiedsgericht en meer doelgroepgericht ingezet. Gedurende het jaar bleek dat de regeling in deze nieuwe vorm niet optimaal gebruikt werd en is er extra communicatie opgestart.   

Samen met bewoners en bedrijven 
Steeds meer bewoners en ondernemers zetten zich in voor een duurzame leefomgeving. Ook in 2023 heeft de gemeente geholpen met allerlei duurzame initiatieven: van de energietransitie tot fairtrade, van deelauto’s tot het repareren en hergebruik van spullen. Bewonersinitiatieven zijn ondersteund vanuit de subsidieregeling Duurzame wijkactie. Met de stichting Duurzaam Den Haag (die een basissubsidie van € 0,5 mln. van de gemeente ontvangt) heeft de gemeente gewerkt om samen met bewoners en ondernemers enthousiast te maken voor duurzaamheid en voor de energietransitie.  
 
Verduurzamen door inzet Europa en Rijk
In 2023 zijn meerdere Klimaattafels georganiseerd om uitvoering te geven aan de Europese missie ‘100 Climate-Neutral and Smart Cities’. Dit heeft geleid tot het Haags Klimaatakkoord met 38 klimaatdeals. Met deze deals dragen partijen in de stad bij aan een klimaatneutraal Den Haag (RIS 318580). Dit akkoord is ook input geweest voor het Climate City Contract dat aan de Europese Commissie is aangeboden (RIS 318170.

Geluidssanering
De aanbestedingen voor het advieswerk en de uitvoering van de maatregelen uit het project Woningverbetering Verkeersgeluid zijn in 2023 afgerond. Met dit project moet de leefbaarheid in woningen met isolatimaatregelen verbeterd worden. Hier zijn diverse partijen voor geselecteerd, welke gaan werken binnen het raamcontract dat is aangegaan. De werkzaamheden zijn opgeknipt in (sub)clusters van 200 à 300 woningen. Het eerste subcluster (1.1 Prinsegracht) heeft ter visie gelegen binnen de gemeente Den Haag. Hier is geen zienswijze op ontvangen. Het Bureau Sanering Verkeerslawaai heeft vervolgens het HOMA-besluit (hoogst toelaatbare waarden en maatregelen) aangevraagd. Dit is goedgekeurd. De definitieve publicatie van subcluster 1.1 vindt plaats in 2024 waarna de daadwerkelijke werkzaamheden uit de aanbesteding kunnen plaatsvinden. Daarnaast zijn in 2023 voor diverse subclusters (1.2 t/m 1.6) de saneringsprogramma's voorbereid. Deze saneringsprogramma’s liggen ter goedkeuring bij het Bureau Sanering Verkleerslawaai om uiteindelijk in 2024 dezelfde route te volgen als subcluster 1.1. In 2023 is er bij Bureau Sanering Verkeerslawaai ook een nieuwe voorbereidingssubsidie aangevraagd voor het onderzoeken van 13.149 nieuwe woningen. Het positief besluit en de beschikking zijn inmiddels binnen.

Milieubeleid, milieubeheer en luchtkwaliteit

Bodembescherming en bodemsanering  
Als het om bodemvervuiling gaat, is de gemeente verantwoordelijk voor het voorkomen van gezondheidsrisico’s en aantasting van het milieu. Het Haagse bodembeleid gaat uit van het convenant Bodem en ondergrond dat het kabinet, de Vereniging Nederlandse Gemeenten, het Interprovinciaal Overleg en de Unie van Waterschappen in 2015 ondertekenden.  

In het kader van het Uitvoeringsprogramma Bodem en Ondergrond (RIS 299493) worden de eeuwigdurende saneringsopgaven, de beide gasfabriek terreinen (Gaslaan en Binckhorst) en de twee voormalige stortplaatsen in het Westduinpark, beheerd. De 13 nog lopende saneringen blijven in werking, hiervan zijn op basis van de monitoringsresultaten in 2023 geen saneringen afgerond (beschikt door de ODH). Dit betekent dat er na 2023 nog bodemsaneringen doorlopen, zoals de langlopende grondwatersaneringen op de locatie Swammerdamstraat en de Tripstraat. We gaan verder met het uitwerken van de belangrijkste thema’s om tot een beter beheer van de ondergrond te komen.  

Van het onderdeel Ontplofbare Oorlogsresten is de nieuwe Bodembelastingkaart (m.b.t. ontplofbare oorlogsresten) opgeleverd. In het tweede kwartaal is het nader onderzoek naar ontplofbare oorlogsresten in de watergang van de Haringkade, ter hoogte van het Westbroekpark uitgevoerd. Er zijn bij dit onderzoek geen ontplofbare oorlogsresten meer waargenomen. Omdat er incidenteel melding wordt gemaakt van magneetvissers die ontplofbare oorlogsresten opvissen, is gestart met de inventarisatie van watergangen waar een potentieel risico aanwezig is voor het opvissen van ontplofbare oorlogsresten.

Luchtkwaliteit  
In 2023 heeft de gemeente de jaarlijkse rapportage over de luchtkwaliteit in Den Haag (RIS 315712) opgesteld. Dit is gedaan aan de hand van de landelijke rapportage van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid (RIVM) en de gemeentelijke meetpunten. Samen met het Rijk en andere gemeenten is via het Schone Luchtakkoord (RIS 304354) verder gewerkt aan schonere lucht.     

Er is in 2023 verder uitvoering gegeven aan de ‘Aanpak Schoon vervoer’ (RIS 303606). Den Haag heeft in 2023 subsidie gegeven voor het omruilen van vervuilende personen- en bestelauto’s en brommers. Met de regeling zijn 608 voertuigen gesloopt, voor het merendeel brom- en snorfietsen. Samen met ondernemers zijn voorbereidingen getroffen voor emissieloos transport en voor de nul-emissiezone in het centrum vanaf 2025 voor stadslogistiek en taxi’s. Er zijn pilots uitgevoerd, waarbij ondernemers kennis konden maken met het gebruik van elektrische deelbestelauto en elektrische bakfietsen. Ook is er in 2023 2.500 kg CO2 uitstoot bespaard en is emissieloos vervoer verder bevorderd.

De gemeente heeft gerichte voorlichtingscampagnes gegeven over de negatieve effecten van het stoken van hout. In de zomer is aandacht besteed aan barbecues en vuurkorven en in de winter aan open haarden en houtkachels. Ook heeft Den Haag in 2023 11 stookalerts verspreid bij ongunstige weersomstandigheden.  

Haagse stikstofaanpak
Om de Haagse natuurgebieden gezond te houden en de bouwopgave te borgen is ingezet op maatregelen die de uitstoot van stikstof moeten terugdringen. De grootste door ons te beïnvloeden oorzaak in Den Haag van stikstof is verkeer en vervoer. Daarom is de besluitvorming gestart voor het invoeren van milieuzones om de uitstoot van mobiele werktuigen bij bouwprojecten en andere werkzaamheden terug te dringen en zijn er voorwaarden gesteld bij gemeentelijke aanbestedingen en opdrachten om het gebruik van uitstootvrij materieel te eisen of te bevorderen. In het afgelopen jaar zijn gerechtelijke uitspraken gedaan die de bruikbaarheid van de stikstofmaatregelen van afgelopen periode onder druk zetten. Stikstof is hiermee een onderwerp dat blijvend aandacht nodig heeft.

Laadinfra   
Met de vaststelling van het Uitvoeringsplan openbare laadinfrastructuur voor elektrische personenauto's 2021-2024 (RIS311235) is in 2022 een incidentele investeringsimpuls van in totaal € 3,8 miljoen vanuit de Enecomiddelen vrijgekomen, waarmee de jaarlijkse uitrolsnelheid van gemiddeld 200 naar gemiddeld 400 laadpalen is verdubbeld. Er zijn in 2023 354 openbare laadpalen (708 laadpunten) bijgekomen. Er zijn dit jaar minder laadpalen gerealiseerd, omdat voor veel uitstaande opdrachten eerst werkzaamheden door de netbeheerder moest worden uitgevoerd. Het totale aantal openbare laadpalen komt hiermee op circa 2.739. Reguliere laadpalen hebben twee laadpunten, dit betekent dat er nu circa 5.478 openbare laadpunten in de stad zijn.

Het snellaadstation in het Beatrixkwartier is in 2023 uitgebreid en geüpgraded naar HPC-snellaadstation (High Power Charging). Voor de kortparkeersnelladers is in 2023 het aanbestedingstraject afgerond en zijn de beoogde locaties uitgewerkt. Vanwege een benodigde netverzwaring en uitbreiding van de scope met een touringcarlocatie schuift de publicatie van de aanbesteding van de taxisnelladers door naar 2024.   
In september 2023 is de Herijking openbare laadinfrastructuur voor personenauto’s (RIS316608) aangeboden aan de Commissie Leefomgeving. Hierin zijn onder meer prognoses opgenomen van de ontwikkeling van de laadbehoefte tot en met 2035 en worden netcongestie en de inpassing van laadoplossingen in de openbare ruimte geschetst als risico’s voor de uitrolsnelheid van laadinfrastructuur. In de commissiebrief worden verschillende oplossingsrichtingen en concrete pilots aangekondigd waarmee de impact van deze risico’s beperkt kan worden. In december 2023 heeft Stedin bekendgemaakt dat voor delen van Den Haag netcongestie geldt (RIS317411). Aangegeven is dat dit vooralsnog met name gevolgen heeft voor grootverbruikers (> 3x80A). Nagegaan wordt in hoeverre dit gevolgen heeft voor de realisatie van laadinfrastructuur, in het bijzonder voor (kortparkeer-)snelladers, laadpleinen en de upgrade van naar HPC-laden van de overige twee gemeentelijke snellaadstations.

Ten slotte is in 2023 de nieuwe aanbesteding voor de reguliere laadpalen gepubliceerd.

Omgevingsdienst Haaglanden  
De negen gemeenten in de regio Haaglanden en de provincie Zuid-Holland hebben hun wettelijke milieu-uitvoeringstaken ondergebracht in de Omgevingsdienst Haaglanden. Via het toetsen en het verlenen van vergunningen, toezicht houden, handhaven en advisering wordt gewerkt aan een veilige, duurzame en gezonde leefomgeving. De bijdrage van Den Haag voor 2023 bedraagt circa € 6,8 mln. De afspraken met de Omgevingsdienst Haaglanden zijn vastgelegd in het Jaarwerkplan 2023. In de jaarrapportage 2023 wordt de mate van realisatie van het jaarwerkplan Den Haag 2023 weergegeven. Deze jaarrapportage ontvangt Den Haag het eerste kwartaal van 2024.

Geluidshinder  
In 2023 zijn de geluidsbelastingkaarten vastgesteld (RIS 314665). Vanuit het actieplan Geluid Den Haag 2021-2023 (RIS 308264) zijn er geluidsmetingen uitgevoerd naar het geluidsreducerend asfalt. Tevens is samen met de G4 gemeenten nader onderzoek gedaan door TNO naar de aanpak van luide voertuigen. De resultaten zullen verwerkt worden in het te actualiseren actieplan geluid (medio 2024).

Uitvoering klimaatbeleid
In 2030 moet de CO2-uitstoot in Nederland met ten minste 55% zijn gedaald als opmaat naar een klimaatneutraal Nederland in 2050. Om dit te bereiken heeft het kabinet het beleidsprogramma Klimaat gepresenteerd. Het beleidsprogramma is gericht op het bereiken van ten minste 55% CO2-reductie in 2030 en beschrijft de hoofdlijnen van het beleid voor de komende jaren. Eerder hebben gemeenten en provincies zich gecommitteerd aan het Klimaatakkoord en de daarin genoemde doelstelling van 49%.

De gemeenten en provincies hebben veel taken op het gebied van klimaat- en energiebeleid. Met de subsidie Tijdelijke regeling capaciteit decentrale overheden voor klimaat-en energiebeleid (CDOKE) is geld voor meerdere beschikbaar gemaakt voor deze taken. Den Haag heeft in 2023 een bedrag van € 9,9 mln. ontvangen en hiervan is € 7,2 besteed. De subsidie is als volgt uitgegeven:

De personeelskosten van onder andere de onderstaande prestaties zijn met de subsidie gefinancierd:

• Het opzetten van een monitor die de Haagse klimaat- en energietransitie van bedrijven inzichtelijk maakt.
• De coördinatie van de subsidieregeling isolatie bedrijfspanden.
• Opstellen van een strategie en actieplan voor de komende jaren om bedrijven in Den Haag te helpen met verduurzamen van een bedrijfspand en bedrijfsvoering.
• Beleidswerk om de energietransitie in de gebouwde omgeving te versnellen, waaronder het opstellen van de Transitievisie warmte, bronnenstrategie, aanleg van wamtenetten en lobbywerk.
• Uitwerken van wijkaanpak voor de aanleg van wamtenetten in diverse wijken.
• Beleidswerk om de energietransitie op het gebied van elektriciteit te versnellen, waaronder netverzwaring en de daarbij behorende ruimteclaims voor infrastructuur en transformatorstations, wind en zonne-energie.
• Voorbereidende werkzaamheden omtrent deelmobiliteit, zoals communicatieplan, mobiliteitscoaches en samenwerkingsprogramma met diverse stakeholders.
• Uitvoering duurzaamheidskringen gebedshuizen, zorg, hotels en evenementen.
• Isoleren van woningen aan de Meppelrade met als doel aansluiten op warmtenet HAL.
• Aanbieden ontzorgingsaanbod overstap Koken op inductie + collectieve inkoopacties bijvoorbeeld isolatieglas of vloerisolatie.
• Voorbereidingen treffen voor een intensieve aanpak voor het isoleren van woningen met een EFG label.

Natuur- en milieueducatie

Natuur- en milieueducatie
De gemeente vindt het belangrijk dat de inwoners van Den Haag van jongs af aan in aanraking komen met de thema’s milieu en duurzaamheid en verzorgt daarom de duurzame basisvorming. Het Haagse primair en voortgezet onderwijs kan gebruikmaken van de lessen, excursies, leskisten en projecten van NME. Extra aandacht wordt besteed aan de lage SES-wijken. Ook biedt de gemeente ondersteuning bij het ontwikkelen en organiseren van projecten. Aan Natuur- en Milieueducatie is in 2023 circa € 3,5 mln. besteed. Dit is inclusief School in Bos in het Drentse Wilhelminaoord, waar leerlingen uit groep 7 en 8 op werkweek kunnen gaan.

• In het schooljaar 2022-2023 hebben we 85.199 kinderen uit het primair en voortgezet onderwijs bereikt. Dit betekent een bereik van 88,5% van alle basisscholen in Den Haag met een totaal van 48.682 kinderen.
• Voortgezet Onderwijs; er is extra focus gegeven aan het bereiken van VO-scholen. Dat resulteerde in 2022-2023 in 48% van de scholen die producten bij Milieueducatie afnamen met een totaal van 36.517 kinderen.
• Ook de kinderopvang wist ons dit jaar weer te vinden; een bereik van 42 organisaties met ongeveer 2.000 kinderen. Dit schooljaar waren er 22 groepen van de Pabo Inholland en de Haagse Hogeschool die aan de slag gingen met natuuractiviteiten in het Veldwerkcentrum en bij de herfstexcursies, en individuele ondersteuning van studenten bij hun lessen op de basisscholen.
• In de zomervakantie hebben 80 kinderen van Kinderopvang 2Samen deelgenomen aan een Natuurdag bij het Milieueducatief Centrum in het Zuiderpark. De kinderen kwamen uit de focuswijken van Den Haag.
• In 2023 is de website ‘Milieueducatie voor Voortgezet Onderwijs’ gelanceerd. De site heeft als doel docenten te ondersteunen bij het vinden van geschikt lesmateriaal over natuur, milieu en duurzaamheid.
• Den Haag Werkt heeft ook in 2023 het onderhoud van het groen gedaan op de terreinen van Milieueducatie en op de stadsboerderijen. Hiervoor is in 2023 € 0,82 mln. uitgegeven.
• In 2023 bood de gemeente weer ruimte aan circa 800 inwoners (en hun familie) om te tuinieren op een buurttuin

• In 2023 hebben 52 verschillende basisscholen uit Den Haag School in Bos bezocht. Hiermee hebben ruim 2.900 kinderen en hun leiding deelgenomen aan het educatieve programma van School in Bos.
• Ook hebben twee Pabo Hogescholen -met ruim 50 studenten- bij School in Bos een werkweek gehad. Voor studenten was School in Bos de plek om te leren hoe je op locatie onderwijs kunt maken voor kinderen.